Çocuklara kayip ve yas döneminde nasil yardimci olunmali?

[eg24]

Kayipla birlikte çocuk yeni bir duyguyla tanisir. Yetiskinlerden farkli olarak çocuklarin zor duygularla mücadele etme yetenegi daha sinirlidir. Asiri duygulara karsi daha az dayaniklidirlar ve üzüntü süreleri daha kisadir. KadiköySifa Saglik Grubu'ndan Uzman Psikolojik Danisman ve Psikolog Yaprak Veziroglu, çocuklara kayip ve yas dönemlerinde nasil yardimci olunmasi gerektigini anlatiyor!

Çocuklar karsilastiklari olaylara sadece kendi açilarindan bakabilirler. Bu nedenle yorumlari hep kendileriyle ilgili olur. Örnegin ebeveynlerden biri yoksa çocuk kendini terk edilmis hisseder. “Bu olanlar kimin suçu? Benim yüzümden mi?” derler.

Ölüm çocuga nasil anlatilir? Bir örnek:

Çocuk: Büyükbabam nereye gitti? Yetiskin: Öldü. Ço: Ölmek ne demek? Y: Vücudun artik çalismamasi, hareket edememesi demek. Ço: Yani artik yürüyememek gibi mi? Y: Evet, ya da nefes alamamak, konusamamak gibi. Ço: Oh! Ben de ölecek miyim?

Y: Birgün herkes ölür, ama daha çok var. Ço: Sen ölecek misin? Y: Benim de ölmeme daha çok zaman var. Sen büyüyene kadar sana bakmak, yaninda olmak istiyorum. (dürüstçe cevap)

Bazi sorulara cevap vermek güçtür. Onu rahatlatmak için sunlari söyleyebilirsiniz: “Ben de üzgünüm. Bazen onu düsündügümde ben de agliyorum. Ama baskalariyla paylastikça zorluklarla bas etmek kolaylasiyor.”

Farkli yaslardaki çocuklarin ölümü degerlendirmeleri farklidir:

2 yasindan küçüklerin tanidiklari birinin ölüm haberi verildiginde umursamaz davrandiklari görülebilir. Çünkü çocuk ölen kisinin geri gelecegine inanir.

5 yastan küçükler, ölümün bir son oldugunu anlamazlar. “Dedem ne zaman geri gelecek? Mezarindan kalkmasi için ona yardim edemez miyiz?” gibi sorular sorarlar. Yasamin tüm islevlerinin durdugunu kavrayamazlar. “Bebege cennette sütünü kim verecek? Ölümün herkesin basina gelecegini kavrayamazlar. Somut düzeyde düsündüklerinden, söylediklerini kelime anlamiyla anlarlar. “Uyuyor, uzun bir yolculuga çikti” gibi açiklamalar yaparsaniz anababalari uyudugunda korkuya kapilirlar. Bir yolculuga çiktiginda siddetle karsi koyarlar.

5 - 10 yasindaki çocuklar zamanla ölümün geri dönülmez oldugunu ve tüm yasam islevlerinin durdugunu anlamaya baslarlar.

7 yasindan sonra ölümün engellenemez ve evrensel oldugunu kavramaya baslarlar. Ancak bunun kendileri için de geçerli oldugunu düsünmeye karsi hala dirençlidirler. Düsünceleri hala somut düzeydedir ve ölümü anlamalari için tören, mezar tasi gibi somut ifadelere ihtiyaç duyarlar. Ölülerin yasayanlari gördügünü ya da duydugunu varsayarlar. Öleni memnun etmek için ugrasirlar.

10 yastan sonra ve ergenlikte çocugun ölüm kavrami giderek daha soyut hale gelir. Ölümü kaçinilmaz olarak algiladiklari için kendilerinin de basina gelebilecegini kavrarlar. Kaybin yaratacagi üzüntü ve tepkilerin bastirilmasi, ölümün inkar edilmesi ergenler arasinda yaygindir.

Çocuklari en fazla etkileyen ölüm bir ebeveynin ölümüdür. Sadece sevgi verenin kaybi degil, düzenin bozulmasi ve günlük yasamin alt üst olmasi çok kötüdür. Çogu çocuk ölüm haberini aldiginda aglamaz. Bundan sonrasinda kendine olacaklar ile ilgili sorular sorabilir: “artik bu yatagi ben kullanabilir miyim” gibi. Bu bir korunma mekanizmasidir. Ölümü uzakta tutmaya yarar. Güçlü tepkilere dayanamadiklarindan olayla ilgili düsüncelerini uzun süre bilinçten uzaklastirabilir ve hersey normalmis gibi davranabilirler. Güçlü duygular sonradan (bir film izlerken, aci çeken bir kisiyi dinlerken, vb.) ortaya çikar. O zaman duygusal ifadeler çok güçlü olarak olabilir.

Çocuklarin kisiligi, önceki yasantilari ölümle yüzlesme kapasitelerini farklilastirir. Içe kapanik, yalniz ve hassas çocuklar daha fazla etkilenirler. Çocugun ölümle ilk tanismasi daha uzak bir akraba veya az tanidigi bir kisinin ölümü araciligiyla olursa bu onun durumu anlama kapasitesini arttirir. Ancak çocugun ölen kisinin yerine koyabilecegi bir baska yakin kisi olmadiginda ya da ölüm ani oldugunda çocuklarin ileriki yillarda psikolojik sorunlar gelistirme ihtimali daha fazladir.

ÖNERILER

• Ölen kisi hakkinda konusun. Güzel günleri anin. Onun hatirasini canli tutun. “Onu geri getirmek mümkün degil. Ama onu hatirlayabiliriz” mesajini verin.

• Çocugun, kaybettigi kisinin yerine geçebilecek baska birine ihtiyaci vardir . Bu kisi çocugun tanidigi, güvendigi biri olmalidir.

• Dini kavramlar (cennet, allah gibi) çocugun günlük hayatinin bir parçasi degilse onlarin aklini daha da karistirir. Ancak günlük yasamlarinin parçasi ise bunlari kullanmak uygun olur.

• Çocuklara yanitlarin somut ve dogrudan verilmesi, akil karisikligini ve hayalleri önlemis olur. Yetiskinler çocuklarin gerçegi kabullenemeyecegini sanir, oysa onlar bu yetenege sahiptir.

• Çocuklar için en iyi olan sey olayi anne babalarindan duymasidir. Eger baskalarindan tesadüfen ve gecikmeli olarak ögrenirlerse anne babalarina güvenleri sarsilabilir.

• Eger yetiskin gerçegin sadece bir kismini söyleyebilmisse, fazla vakit kaybetmeden bunu tamamlamasi gerekir. “Dün sana herseyi anlatamamistim. Çünkü olay o kadar yeni ve sasirticiydi ki anlatmakta zorlanmistim. Simdi bildigim herseyi sana söyleyecegim” denmelidir.

• Ciddi hastaligi olan bir kisinin durumu kötülestiginde çocuklar da hastaligin seyrine iliskin bilgiye ihtiyaç duyarlar. Ümit beslemek önemli olmakla birlikte çocuklarin acisini hafifletmek için yanlis beklentiler asilanmamalidir. “Annenin hastaligi kötülesti. Bir seyler yemek, nefes almak ve uyanik kalmak ona güç geliyor. Doktorlar hastaligi durdurabilmek için herseyi yaptilar ama artik yapabilecekleri birsey kalmadi. Bir gün ki bu pek uzak degil annen ölecek. O zaman hepimiz üzülecegiz ve onu özleyecegiz. Fakat aci duymayacak çünkü ölünce aci hissetmeyiz.” Çocuk dindarsa su da ilave edilebilir: “Annenin bedeni ölecek ama ruhu cennete gidecek.”

• Bir ebeveyn hasta ise ve ölecekse, çocugun onunla vedalasmasi için yasaminin son dönemlerinde birlikte olmasi önemlidir. Hasta ebeveynin durumu uygunsa, çocuk ona gerekiyorsa yardimci da olabilir.

• Yas sürecinde törenler ölümle yüzlesebilmek, anlayip kabullenmek için önemlidir. Bu sürece çocuklarin da dahil olmasi olayi kavramalari için iyidir. Çocuklarin cenaze törenine katilmasi onlarin ölümü inkar etmemesi, olayi somutlastirmalari, hayalleri önlemesiyle birlikte yas sürecini daha saglikli baslatir. Vedalasmayi saglar. Ancak duygularin ifade edilebilmesi için törenler gerekli oldugu kadar, çocuklar törene katilirken bunun onlari gereksiz biçimde strese sokmayacagindan emin olmak gerekir. Onlari önceden olaya hazirlamali, güvenilir bir yetiskinin yaninda olmasi ve çocuklarin izlenimlerini anlatmasi için olanak saglanmalidir.

• Çocuk ilkokul çagina gelmisse, yasi yasayabilmesi için sevdiklerinin mezarini ziyaret etmesine (önceden açiklama yapilarak) izin verilebilir. Çocuklari buralara götürmek, duygulariyla düsünceleri hakkinda konusmak için olanak saglar.

• Yetiskinler agladiklarini göstermekten kaçinirlar. Duygulari çocuklardan saklamak, onlara da kendi duygularini saklamayi ögretir. Ölen kisi hakkinda konusulmazsa çocuk onun unutuldugunu sanabilir. Bu nedenle birlikte ölen kisiyi anmak çok önemlidir. Eger ebeveyn asiri duygusal tepki gösteriyorsa, devamli agliyor ve duygularini kontrol edemiyorsa çocugun güvendigi baska bir yetiskinle konusmasi saglanmalidir.

• Bazen çocuklar konusmak yerine olayi hayallerinde yeniden kurarak oyunlarla, resimlerle basa çikmaya çalisirlar.

• Ölümden hemen sonra çocuklarin büyükanne-babalara ya da yakin arkadaslara gönderilmesi, zaten ayriliga karsi hassaslasmis olan çocugu daha da tedirgin eder. Uzaga gönderilmektense yas tutan ana-babalariyla kalmalari daha iyidir, aksi takdirde sag kalan ebeveynin de yok olacagina iliskin korku duyabilirler. Eger ebeveyn yasi çok derinden yasiyorsa ve çocuklariyla ilgilenemiyorsa, çocuklara bakmak için akraba ya da arkadaslarin eve gelerek yardimci olmasi daha uygundur.