Kanser tedavisine ragmen çocuk sahibi olmak mümkün!

[eg24]

Kanser günümüzde en büyük saglik sorunlarindan birisidir. Dünyada her yil milyonlarca insan kansere yakalanmaktadir. Kanser sadece eriskin ve yaslilar için degil çocukluk ve ergen yas grubundaki insanlar için de büyük bir saglik sorunudur. VKV Amerikan Hastanesi Kadin Hastaliklari ve Dogum Uzmani ve Tüp Bebek Merkezi - tupbebek.com ekibi uzmanlarindan Doç. Dr. Özgür Öktem bu makalede kanser ilaçlarinin nasil kisirliga yol açtigi, üreme sagligini nasil tehdit ettigi ve bundan nasil korunabileceginiz konusunda güncel bilgiler sunuyor.

Kadinlar en çok görülen kanser türleri

Tüm yas gruplari içinde kadinlarda en sik görülen kanser türleri sirasi ile meme, akciger, kalin bagirsak, rahim, tiroid bezi kanseri, lösemi ve lenfomalardir. Yaslara göre bakildiginda 20 yas ve altinda ilk sirada lösemiler yer alirken, 20 - 39 ve 40 - 59 yas gruplari içinde meme kanseri en sik görülmektedir.

Kanser Tedavisi ve Üreme Sagligi

Son 30 yilda kansere bagli ölümlerde belirgin bir azalma izlenmektedir. Örnegin 5 yillik sag kalim orani eriskin kanserlerinde 1970'lerde %50 iken, 2000'li yillara gelindiginde %66'ya çikmistir. Çocukluk çagi tümörlerinde ise sonuçlar daha yüz güldürücü olmus %58'den % 81'e çikmistir.

Hiç kuskusuz gelismis tani metodlari ile tümörler artik daha erken evrede yakalanmaktadir. Ayrica tümör biyolojisini daha iyi anlamamiz ve bunlarin getirisi olarak daha etkili, daha hedefe yönelik tedavilerin kullanima girmesi ile de kanser hastalari artik daha uzun yasar hale gelmislerdir.

Kanser hastalari daha uzun yasadikça bu hasta grubunun yasam kalitesi ile ilgili sorunlarda gündeme gelmeye baslamistir. Bu sorunlardan bir kismi kanser tedavisinin üreme sagligina olan olumsuz etkileri sonucu ortaya çikar. Maalesef kanser tedavisinde kullanilan ilaçlar (kemoterapi) ve isin (radyoterapi) üreme sistemini olumsuz etkileyerek kisirlik, erken menopoz ve gebelik kayiplarina yol açmaktadir. Kadin üreme sisteminde kanser tedavisinin olumsuz etkiledigi 2 hedef organ vardir: Yumurtaliklar ve rahim.

- Yumurtaliklar üzerindeki olumsuz etkiler kendini kisirlik ve erken menopoz seklinde belli eder. Eriskin hastalar ve ergenlige ulasmis çocukluk çagi kanser hastalari için söz konusudur. Hem kemoterapi hem radyoterapi bundan sorumlu olabilir.

- Rahim üzerindeki olumsuz sonuçlar sadece çocukluk döneminde ergenlik öncesi kanser tedavisi için maruz kalinan radyasyonun etkisi ile olusmaktadir. Kemoterapinin ne çocukluk döneminde ne de eriskinlik döneminde rahim üzerinde olumsuz bir etkisi oldugu düsünülmektedir. Sonuç olarak rahim gelisimi ve kanlanmasi bozuldugu için bu kisiler eriskin yasa ulasir ve hamile kalirlarsa, düsükler, erken dogum gibi olumsuzluklari yasayabilirler.

Kisirlik, erken menopoz ve anormal gebelik sonuçlari, çocuk dogurma yasini henüz tamamlamamis genç hastalar ile çocukluk çagi tümörlerinde özellikle önemlidir. Bu hastalarin üreme yeteneklerinin (fertilite) korunmasi (prezervasyon) son yillarda üreme tibbinin önemi giderek artan bir alt kolu olarak ortaya çikmistir.

Kanser ilaçlari nasil kisirlik yapiyor?

Kanser tedavisinde kullanilan kemoterapi ilaçlari ve radyoterapi, kanser hücresi yaninda normal hücrelerin de ölümüne sebep olmaktadir. Yumurtalik dokusunda yumurtalarin erken ve kitlesel ölümü kisirlik ve erken menopoza yol açabilir.

Her kanser ilaci ayni toksik etkiye sahip degil. Alkilleyici olarak bilinen kemoterapi ilaçlari yumurtalik dokusu üzerinde en fazla tahribata yol açan gruptur. Alkilleyici kemoterapi ilaçlari asagidaki farkli alt gruplarda toplanmaktadir. Sayet bu kemoterapi ilaçlarindan biri veya birkaçini kullanmak zorunda iseniz yumurtalik dokunuzda tahribat ve buna bagli kisirlik riskiniz artacaktir.

Nitrojen mustard: Klorambusil, Klormethin, Siklofosfamid, Ifosfamid, Melfalan, Bendamustin, Trofosfamid, Uramustin

Nitrozüreler: Karmustin, Fotemustin, Lomustin, Nimustin, Prednimustin, Ranimustin, Semustin, Streptozosin

Platinyum (alkileyici benzeri): Karboplatin, Sisplatin, Nedaplatin, Oksaliplatin, Triplatin tetranitrat, Satraplatin

Alkil sulfonatlar: Busulfan, Mannosulfan, Treosulfan

Hydrazinler: Prokarbazin

Triazenler: Dakarbazin, Temozolomid

Aziridinler: Karbokünon, ThioTEPA, Triaziquone, Triethylenemelamine

Hemen hemen tüm kanser türlerinde sikça kullanilan siklofosfamid en çarpici örnektir. Temel isleyis mekanizmasi olarak yumurta hücresi (oosit) içindeki yapi taslari ve DNA'sinda hasara yol açarak ölümüne neden olur. Bu ilaçlar ne kadar yüksek dozda ve ne kadar uzun süreli kullanilirsa yumurtalik dokusunda o kadar fazla sayida yumurta hücresi ölümüne neden olurlar.

Bunun sonucu olarakta hastada adet düzensizlikleri, adetten kesilme ve erken menopoz riski o oranda artar. Her kadinin yumurtalik dokusunda belli sayida yumurta hücresi bulunur ve buna yumurtalik rezervi denir. Yumurtalik rezervindeki yumurta sayisi bir kadinin ne zaman menopoza girecegini baska bir deyisle reprodüktif (üreme) yasam süresini belirler. Rezerv ne kadar fazla kayba ugrarsa kisirlik ve erken menopoz riski de o oranda artar.

Kanser tedavisi sonrasi kisirlik riski nedir?

Kanser tedavisi ve/veya sonrasinda kisir kalma riskini belirleyen bazi faktörler vardir:

1. Hastanin yasi: Yas ilerledikçe dogal olarak yumurtalik rezervi de azalma gösterir. Örnegin yenidogan bir kiz çocugunun yumurtaliklarinda 1 milyon yumurta hücresi varken, bulug çagina girdiginde bu sayi 300 bine düser. 35 yasinda yaklasik 35 bine iner. Nihayet menopoza girdignde yaklasik bin adet yumurta hücresi kalir ve hiçbir sekilde büyüme göstermezler.

Genç yasta ve rezervi daha fazla olan bir hastanin yumurtalik dokusunda kemoterapi tedavisi sonrasi yumurta kalma sansi ileri yasta ve rezervi daha az olan bir hastaya kiyasla daha fazla olacaktir. Baska bir deyisle hasta ne kadar genç ise tedavi sonrasi erken menopoz ve kisirlik riski de o oranda az olacaktir. Örnegin 30 yasin altindaki bir meme kanseri hastasi 6 kür siklofosfamid içeren CMF kemoterapisi aldiginda menopoz riski %0 iken 30 - 40 yas arasi bu risk % 10'a çikmaktadir. Ayni kemoterapiyi yasi 40 - 50 arasinda olan bir kadin alirsa tedavi sonunda menopoza girme riski %80'dir.

Unutulmamalidir ki genel olarak hastanin yasi olasi yumurtalik rezervi konusunda fikir verse de kronolojik yas ile over yasi her zaman ayni olmayabilir. Örnegin 25 yasindaki genç bir hastanin rezervi 30 yasindaki bir hastanin rezervinden daha az olabilir. Ailesel, kalitsal ve çevresel faktörler elbette bu durumun olusmasindan kismen sorumludur.

Bu nedenledir ki yumurtalik rezervini belirleyici testlere ihtiyaç vardir. Yumurtalik rezervinizi kanda bazi hormonlara bakarak ve ultrasonografide yumurtaliklariniza büyümekte olan yumurtalari (antral folikül) sayarak belirliyoruz. Kanda adetinizin 2. veya 3. günü FSH (folikül stimulan hormon) isimli hormona veya adetinizin herhangi bir gününde antimülleryen hormon (AMH) düzeyine bakiyoruz. Normal rezervli bir hastada yumurtalikta ortalama 4 - 5 antral folikül bulunmali; FSH hormonun düzeyi <10 IU/mL; AMH 2-6 ng/mL arasinda olmalidir.

2. Tedavinin sekli ve süresi: Kanser tedavisi sonrasi kisirlik riskini belirleyici bir diger faktördür. Çok toksik olmayan tedaviler uzun süre verilirse de kisirliga yol açabilirler. Radyoterapi tek doz yerine bölünmüs (fraksiyone) dozlarda verildiginde veya yumurtaliklara yakin bölgeler radyasyon isinina maruz kaldiginda kisirlik riski daha fazla olacaktir.


Kanser tedavisine bagli kisirliktan nasil korunabilirsiniz?

Öncelikle tedaviniz için planlanan kemoterapi ve/veya radyoterapinin dozlari ve tedavinin ne kadar sürecegi belirlenir. Ardindan bu konuda uzman olan bir hekim o tedavi sonrasi kisirlik ve üreme yeteneginizie ilgili olumsuzluklarin neler oldugu konusunda size ayrintili bilgi verecektir.

EN ÖNEMLI NOKTA SIZ TEDAVIYE BASLAMADAN ÖNCE DOGURGANLIGINIZI KORUYUCU ISLEMLERIN YAPILMASIDIR

Kanser tedavisine bagli kisirliktan korunmanin 3 yolu vardir:

1. Embriyo dondurma:

Evli hastalarda uygulanabilir. Islem aslinda bir tüp bebek tedavisidir. Adetinizin 2. veya 3. günü veya bir önceki adetinizin 21.günü tedaviye baslanarak yumurtaliklarinizdaki yumurtalarin büyümesi saglanir. Bu süre yaklasik 10 - 14 gündür. Ardindan seri ultrason takipleri ile yumurtalar belli büyüklüge ulastiginda yumurtlamayi tetikleyici (çatlatma) hormon enjeksiyonu yapilarak yumurtalar toplanir. Toplanan yumurtalar esinizden alinan spermler ile döllenir ve dondurularak saklanir.

Embriyo dondurma kisirliktan korunmada en basarili yöntemdir, zira dondurulup çözülen embriyo basina gebelik oranlari %30 düzeyindedir. Ancak her hastada embriyo dondurmak mümkün olmayabilir. Örnegin evli olmayan hastalar ve çocuklarda bu islemin yapilmasi mümkün degildir. Islem bir tüp bebek uygulamasi oldugu için adet kanamasinin belli günü tedaviye baslanacagi ve en az 10 - 14 günlük bir zamana ihtiyaç duyulacagindan kemoterapi veya radyoterapiye hemen baslamasi gereken hastalarda yine uygun bir seçenek degildir.

2. Oosit (yumurta hücresi dondurma):

Evli olmayan eriskin hastalarda düsünülmesi gereken bir seçenektir. Islem ayni embriyo dondurmada oldugu gibidir. Tek fark yumurta toplama isleminden sonrasidir. Embriyo dondurmada sperm ile döllenip saklanan yumurtalar burada döllenmeden dondurulmaktadir. Ne var ki islemin basari orani embriyo dondurmadan daha düsük olup, dondurulup çözülen oosit basina canli gebelik orani %10-15'tir.

3. Yumurtalik dokusu dondurma:

Embriyo ve oosit dondurma için zamani olmayan veya tibbi olarak buna engel bir durumu olan hastalar ile çocuk çagi kanser hastalarinda düsünülmesi gereken bir seçenektir. Islem digerlerinden farkli olarak ameliyat gerektirir. Genellikle kapali ameliyat olarak bilinen laparoskopi ile girilerek yumurtaliklardan bir veya her ikisi alinarak küçük parçalar halinde dondurulmaktadir. Yumurtalik dokusu dondurma hala deneysel bir islem olarak kabul edilmektedir, zira gerçek basari orani henüz bilinmese de diger iki islemden daha düsüktür.

Dünyada yumurtalik dokusu dondurulup saklandiktan ve daha sonra hastaya nakledildikten sonra gerçeklesen canli dogum bildirilmistir. Dokuyu dondurup, tekrar çözüp hastaya naklettikten sonra içindeki yumurtalarin %60'i kaybedildigi için yumurtalik rezervi iyi olan (yani yumurtalik dokusunda çok miktarda yumurta bulunduran) genç eriskin ve çocuklarda yapilmasi gerekir. Ileri yasta (35 yas ve üzeri) veya yumurtalik rezervi kötü olan hastalarda önerilmemelidir.

Ayrica tüp bebek tedavisi meme kanseri hastalarinda, kandaki östrojen hormonunu çok yükselttigi için uygulanamaz çünkü östrojen hormonunun meme kanseri olusumu ve yayilmasinda rolü vardir. Bu hastalarda kanda östrojen düzeyini yükseltmeyen ve zaten meme kanseri tedavisinde kullanilan aromataz inhibitörleri (aromataz enzimini baskilayan) ile özel bir tedavi uygulanarak embriyo veya yumurta hücresi dondurulmaktadir.

Bu tedaviler menopoza karsi korur mu?

Bu tedaviler çocuk sahibi olmaniza yardimci olabilir ancak menopozu geri çevirmezler. Nakledilen yumurtalik dokusu çalismaya baslayip yumurta üretebilse bile, nakledilen dokular uzun süre bu fonksiyonlarini devam ettiremediginden menopoz geriye dönmemektedir.

Radyoterapinin rahim üzerindeki etkilerine karsi korunma yollari var mi?

Maalesef bunu önlemenin bir yolu bulunmamaktadir. Tüm vücut ve özellikle karin ve kasik bölgelerine uygulanan radyasyonun rahim üzerindeki etkileri daha fazladir. Cerrahi olarak yumurtaliklar vücudun baska yerine tasinarak (transpozisyon) radyasyonun etki bölgesinden uzaklastirilabilir ancak rahim anatomik olarak baska bir yere tasinamamaktadir.